استرابیسم (Strabismus) نوعی اختلال چشمی است که در آن چشم‌ها به طور همزمان به یک جهت نگاه نمی‌کنند و هرکدام ممکن است به سمت‌های متفاوت مانند داخل، خارج، بالا یا پایین چرخش داشته باشند. این ناهماهنگی ممکن است دائمی یا موقتی باشد و در برخی افراد تنها گاهی اوقات ظاهر شود. به عنوان مثال، در حالی که یک چشم مستقیم به سمت جلو نگاه می‌کند، چشم دیگر به سمت دیگری منحرف می‌شود. گاهی اوقات ممکن است هر دو چشم به‌طور موقت به حالت طبیعی بازگردند، اما به‌زودی یکی از آنها دوباره از وضعیت خود خارج می‌شود.

شیوع استرابیسم در کودکان و بزرگسالان

استرابیسم یکی از مشکلات شایع چشمی در کودکان است و تقریباً 4% کودکان به آن مبتلا می‌شوند. این اختلال ممکن است از دوران نوزادی تا بزرگسالی بروز کند. در میان پسران و دختران به یک نسبت دیده می‌شود و گاهی به صورت خانوادگی ظاهر می‌شود، اگرچه برخی از افراد هیچ سابقه خانوادگی برای این اختلال ندارند.

عملکرد بینایی و مغز در افراد مبتلا به استرابیسم

دید طبیعی نیاز به همکاری هر دو چشم دارد. زمانی که هر دو چشم به یک نقطه نگاه می‌کنند، مغز دو تصویر دریافتی را با یکدیگر ترکیب کرده و یک تصویر سه‌بعدی ایجاد می‌کند که به ما امکان درک عمق را می‌دهد. اما در افراد مبتلا به استرابیسم، هنگامی که یکی از چشم‌ها منحرف می‌شود، مغز دو تصویر متفاوت دریافت می‌کند. در کودکان خردسال، مغز به تدریج یاد می‌گیرد که تصویر چشم منحرف را نادیده بگیرد و تنها از تصویر چشم بهتر استفاده کند. این کار موجب از بین رفتن دید دو چشمی و درک عمق می‌شود.

در بزرگسالانی که به استرابیسم مبتلا می‌شوند، به دلیل اینکه مغز توانایی پردازش تصاویر هر دو چشم را کسب کرده است، مشکل دوبینی بروز می‌کند. مغز بزرگسال قادر به حذف تصویر منحرف نیست و در نتیجه فرد با دیدن دو تصویر مواجه می‌شود. اما در کودکان، مغز به‌سرعت تصویر چشم منحرف را نادیده می‌گیرد و این می‌تواند به "تنبلی چشم" یا "آمبلیوپی" منجر شود.

آمبلیوپی (Amblyopia) یا تنبلی چشم

آمبلیوپی زمانی رخ می‌دهد که مغز به طور مداوم تصویر چشم ضعیف‌تر یا منحرف را نادیده بگیرد و تنها از تصویر چشم قوی‌تر استفاده کند. در نتیجه، دید چشم ضعیف‌تر به مرور زمان کاهش می‌یابد و این وضعیت ممکن است در صورت عدم درمان به یک نقص دائمی تبدیل شود. آمبلیوپی تقریباً در نیمی از کودکان مبتلا به استرابیسم دیده می‌شود.

برای درمان آمبلیوپی، پزشکان معمولاً از روش‌هایی مانند بستن چشم قوی‌تر به‌منظور تقویت چشم ضعیف‌تر استفاده می‌کنند. اگر این مشکل در سنین پایین تشخیص داده شود، معمولاً درمان موفقیت‌آمیز خواهد بود. اما اگر درمان به تأخیر بیفتد، ممکن است این کاهش دید دائمی شود.

دلایل و علائم استرابیسم

حرکات چشم توسط شش عضله که به دیواره خارجی هر چشم متصل هستند، کنترل می‌شود. این عضلات باید به‌صورت هماهنگ با یکدیگر کار کنند تا هر دو چشم بتوانند به درستی به یک نقطه نگاه کنند. هرگونه اختلال در این هماهنگی می‌تواند منجر به استرابیسم شود. علاوه بر این، عملکرد صحیح مغز در کنترل عضلات چشم نیز نقش مهمی دارد. به همین دلیل، کودکانی که دچار مشکلات مغزی مانند فلج مغزی، عقب‌ماندگی ذهنی، تومورهای مغزی یا هیدروسفالی هستند، اغلب به استرابیسم مبتلا می‌شوند.

عواملی مانند کاهش بینایی بر اثر مشکلات انکساری (مانند نزدیک‌بینی یا دوربینی)، آب مروارید و یا آسیب‌های چشمی نیز می‌توانند موجب بروز استرابیسم شوند.

نشانه‌های استرابیسم

اصلی‌ترین علامت استرابیسم این است که یکی از چشم‌ها در موقعیت طبیعی قرار ندارد. برخی کودکان ممکن است در نور آفتاب یک چشم خود را ببندند یا سر خود را به شکلی کج کنند تا بتوانند از هر دو چشم خود استفاده کنند. همچنین، علائمی مانند سردرد، خستگی چشم، دوبینی یا مشکلاتی در درک عمق نیز در این افراد دیده می‌شود. در بزرگسالان مبتلا به استرابیسم، دوبینی یک شکایت رایج است.

تشخیص استرابیسم

تشخیص و درمان استرابیسم در دوران کودکی بسیار مهم است. کودکان باید در سنین نوزادی و پیش از مدرسه توسط پزشکان مورد معاینه قرار گیرند تا در صورت وجود مشکلات چشمی، این مشکلات در اسرع وقت شناسایی شوند. این امر به‌ویژه در مواردی که سابقه استرابیسم یا آمبلیوپی در خانواده وجود دارد، اهمیت بیشتری دارد.

در نوزادان، تشخیص استرابیسم واقعی از انحراف ظاهری چشمان ممکن است دشوار باشد. به‌ویژه در کودکانی که بینی پهن یا چین پوستی داخلی پلک دارند، چشمانشان ممکن است در هنگام نگاه به طرفین منحرف به نظر برسند. این ظاهر استرابیسمی با رشد کودک بهبود می‌یابد، اما استرابیسم واقعی نیاز به درمان دارد و به مرور زمان بهبود نمی‌یابد. چشم‌پزشکان می‌توانند به‌خوبی بین استرابیسم واقعی و ظاهری تمایز قائل شوند.

درمان استرابیسم

هدف از درمان استرابیسم، حفظ بینایی، مستقیم کردن چشم‌ها و بازگرداندن دید دو چشمی است. بسته به علت ایجاد استرابیسم، درمان می‌تواند شامل استفاده از عینک، جراحی برای اصلاح عضلات چشم و یا برطرف کردن علل زمینه‌ای مانند آب مروارید باشد. در بسیاری از موارد، بستن چشم قوی‌تر برای تقویت بینایی چشم ضعیف‌تر نیز بخشی از درمان است.

ایزوتروپی (انحراف چشم به داخل)

ایزوتروپی نوعی استرابیسم است که در آن چشم‌ها به سمت داخل منحرف می‌شوند. این نوع استرابیسم در میان نوزادان شایع‌تر است. کودکانی که به ایزوتروپی مبتلا هستند، به‌ندرت از هر دو چشم خود به‌طور همزمان استفاده می‌کنند. در بیشتر موارد، برای تراز کردن چشم‌ها و جلوگیری از افت بینایی دائمی، جراحی زودهنگام ضروری است.

ایزوتروپی تطابقی

این نوع ایزوتروپی معمولاً در کودکان دوربین دو ساله یا بالاتر دیده می‌شود. در این حالت، تلاش کودک برای جبران دوربینی خود باعث انحراف چشم‌ها به سمت داخل می‌شود. در این حالت، استفاده از عینک‌های اصلاحی می‌تواند به تصحیح وضعیت چشم‌ها کمک کند. برخی مواقع نیز از عینک‌های دوکانونی، قطره‌های چشمی یا منشورها برای درمان استفاده می‌شود.

اگزوتروپی (انحراف چشم به خارج)

اگزوتروپی نوع دیگری از استرابیسم است که در آن چشم‌ها به سمت خارج منحرف می‌شوند. این حالت معمولاً زمانی اتفاق می‌افتد که کودک روی اشیاء دور تمرکز می‌کند. اگزوتروپی ممکن است متناوب باشد و در مواقع استرس یا خستگی بروز کند. در این موارد، ممکن است از عینک یا تمرینات چشمی برای کنترل مشکل استفاده شود، اما جراحی نیز در بسیاری از موارد ضروری است.

جراحی استرابیسم

جراحی استرابیسم شامل ایجاد برشی کوچک در بافت اطراف چشم است تا به عضلات زیرین دسترسی پیدا شود و آنها را اصلاح کنند. انتخاب عضلاتی که باید تحت عمل قرار گیرند، بستگی به جهت انحراف چشم دارد. جراحی استرابیسم معمولاً بی‌خطر و مؤثر است و کمک می‌کند تا دید دوچشمی و وضعیت طبیعی چشم‌ها بازیابی شود.

خلاصه

درمان استرابیسم باید هرچه زودتر آغاز شود تا از مشکلات بینایی دائمی جلوگیری شود. استرابیسم با رشد کودک بهبود نمی‌یابد و در برخی موارد درمان بدون جراحی ممکن است. انجام جراحی در سنین پایین‌تر، احتمال موفقیت بیشتر را در بهبود دید دو چشمی به همراه دارد.

سوالات متداول (FAQs)

1. آیا استرابیسم می‌تواند با رشد کودک بهبود یابد؟
   خیر، استرابیسم به‌طور خودکار با رشد کودک درمان نمی‌شود و نیاز به درمان تخصصی دارد.

2. آیا استرابیسم در بزرگسالان نیز درمان می‌شود؟
   بله، استرابیسم در هر سنی قابل درمان است و روش‌های مختلفی مانند عینک، جراحی یا تمرینات چشمی برای آن وجود دارد.

3. آیا جراحی استرابیسم خطرناک است؟
   جراحی استرابیسم به‌طور کلی ایمن است، اما همانند هر عمل جراحی دیگر، خطراتی مانند عفونت و خونریزی وجود دارد.

4. تنبلی چشم چیست؟
   تنبلی چشم یا آمبلیوپی حالتی است که در آن مغز تصویر چشم ضعیف‌تر را نادیده می‌گیرد و تنها از تصویر چشم قوی‌تر استفاده می‌کند.

5. آیا استفاده از عینک می‌تواند استرابیسم را درمان کند؟
   در برخی موارد، استفاده از عینک به ویژه برای استرابیسم تطابقی، می‌تواند مشکل را بهبود بخشد.

6. آیا دوبینی یکی از علائم استرابیسم است؟
   بله، دوبینی یکی از علائم رایج استرابیسم در بزرگسالان است.